Gdańskie wątki restytucji obrazów „Łukaszowców”

W końcu po 83 latach nastąpi niebawem powrót do Polski obrazów ugrupowania św. Łukasza wysłanych w 1939 roku na Światową Wystawę do Nowego Jorku. Wicepremier, minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego Piotr Gliński podpisał umowę zwrotu dzieł, które po wojnie trafiły do jezuickiej biblioteki, amerykańskiej uczelni Le Moyne College w Syracuse.


Ugrupowanie św. Łukasza
Reaktywowane w 1923 roku Bractwo św. Łukasza przetrwało do rozpoczęcia wojny we wrześniu 1939 roku. Powstało w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych i odegrało ważną rolę w dwudziestoleciu międzywojennym. Grupę założyli i tworzyli studenci prof. Tadeusza Pruszkowskiego na czele z Bolesławem Cybisem, Janem Gotardem i Janem Zamoyskim. Ideą młodych malarzy była organizacja pracy na wzór średniowiecznego cechu. Ukończenie studiów oznaczało zorganizowanie uroczystości „wyzwolin” Malarze prowadzili barwne życie towarzyskie w Warszawie i podczas plenerów w Kazimierzu Dolnym. Tam powstawały ich najlepsze dzieła. Profesor Pruszkowski stawiał za wzór malarstwo holenderskie XVI i XVII wieku.

Praca zbiorowa Bractwa św. Łukasza, Unia Lubelska 1569, tempera, 1938


Działalność artystyczna Bractwa opierała się na dążeniu do realizmu w sztuce i pozostawała w opozycji do nurtów awangardowych. Była zarzewiem wielu konfliktów dotyczących poszukiwań koncepcji sztuki narodowej. Ugrupowanie cieszyło się uznaniem władz państwowych, dzięki czemu zdobywało liczne zamówienia. Artyści Bractwa św. Łukasza byli autorami dekoracji wnętrz statku m/s Piłsudski i m/s Batory, ale także plafonu w sali widowiskowej Gimnazjum Polskiego w Gdańsku. Jednak najważniejszą pozycją ich dokonań była zespołowa realizacja siedmiu kompozycji historycznych przeznaczonych na dekorację głównej sali polskiego pawilonu na Wystawie Światowej w Nowym Jorku w 1939 roku.

Pawilon Polski, Nowy Jork, 1939


Wystawa
Otwarta 30 kwietnia 1939 roku, Wystawa Światowa w Nowym Jorku kończyła okres wielkiego kryzysu. Zorganizowana pod hasłem „Świat Jutra” miała być inauguracją nowej epoki. Pawilon Polski otwarty 3 maja na powierzchni 2000 m kwadratowych łączył elementy nowoczesności z historią Polski, a 40 metrowa wieża wznosząca się nad pawilonem przypominała średniowieczny budynek bramny. Przed pawilonem na zewnątrz stała rzeźba Władysława Jagiełły dłuta Stanisława Kazimierza Ostrowskiego wykonana w brązie. Posąg po wojnie nie powrócił do kraju i dziś stoi w Central Parku. Rzeźba przypomina wielkie zwycięstwo nad Krzyżakami pod Grunwaldem. Król Polski trzyma dwa miecze nad głową wręczone przez posłów Krzyżackich. Interpretacja tej sceny dla amerykanów mogła być nieczytelna.


Wystawę otwierał prezydent Stanów Zjednoczonych Franklin D. Roosvelt w asyście Alberta Einsteina. Otwarcie pawilonu nastąpiło w dniu 148 rocznicy proklamowania Konstytucji. Władze Rzeczypospolitej reprezentował ambasador Polski w Waszyngtonie hrabia Jerzy Potocki oraz komisarz ekspozycji baron Stefan de Ropp. Uroczystość uświetnił recital Jana Kiepury, wystawiono również Harnasie Karola Szymanowskiego oraz Bajkę Stanisława Moniuszki.

Praca zbiorowa Bractwa św. Łukasza, Konfederacja Warszawska,1573, tempera, 1938


Podczas wernisażu zaprezentowano cykl historyczny 7 obrazów namalowanych przez 11 członków Bractwa św. Łukasza oraz 4 gobeliny Mieczysława Szymańskiego. Na zlecenie ministra spraw zagranicznych Józefa Becka obrazy zostały namalowane przez 3 miesiące. Pod koniec sierpnia 1938 roku malarze zjechali do ulubionego przez siebie Kazimierza Dolnego i w pracowni swojego profesora Tadeusza Pruszkowskiego rozpoczęli malowanie. Powstały obrazy: Bolesław Chrobry witający Ottona III pielgrzymującego do grobu św. Wojciecha w Gnieźnie Rok 1000; Chrzest Litwy, Rok 1386; Nadanie przywileju zwanego Jedlinieńskim (Nieminem Captivabimus), Rok 1430, Unia Lubelska, Rok 1569; Konfederacja Warszawska (Uchwała o wzajemnej tolerancji wyznań religijnych); Odsiecz Wiednia. Rok 1683; Konstytucja 3 maja. Rok 1791; Wymiary obrazów wynosiły: 120x200 cm, w malowaniu uczestniczyli: B. Cybis, B. Frydrysiak, J. Gotard, A. Jędrzejewski, E. Kanarek, J. Kubicki, A. Michalak, St. Płużański, J. Podoski, T. Pruszkowski i J. Zamoyski. Zabrakło innego członka ugrupowania Cz. Wdowiszewskiego. Obrazy zostały wykonane w technice tempery jajowej na deskach oklejonych płótnem i zostały pokryte kredowym gruntem szlifowanym.

Praca zbiorowa Bractwa św. Łukasza, Konstytucja 3 maja, 1791, tempera, 1938


Wątek gdański
Ważnym momentem przed przystąpieniem do malowania była praca większości artystów Bractwa wykonana w Gdańsku, dla Polskiego Gimnazjum Macierzy Szkolnej, w sali widowiskowej artyści wykonali fresk „Niebo Polskie” będące apoteozą polskości w Gdańsku. Autorami projektu malowidła byli Bolesław Cybis i Jan Zamoyski, prace dodatkowe, boczne wizerunki miast polskich wykonali: M. Jurgielewicz i St. Płużański, przy malowaniu plafonu pomagała żona Cybisa - Maria. Po rozpoczęciu wojny gdański plafon został przez Niemców skuty, ale praca nad nim dała artystom wiele ciekawych nowych spostrzeżeń i doświadczeń. W drugiej dekadzie lat 2000-nych plafon został odtworzony. Zespołem artystów kierował prof. Jacek Zdybel z ASP w Gdańsku.

Praca zbiorowa, Bractwa św. Łukasza, Odsiecz Wiednia, 1683, tempera, 1938

Zwrot polskich dzieł
Powojenne dzieje obrazów „Łukaszowców” charakterystyczne są dla losów dóbr kultury polskiej. Często wędrujące po świecie i trudno odzyskiwane, przechodziły ciężką procedurę zwrotu. Za swoją własność prywatną uznał te dzieła komisarz wystawy, obywatel brytyjski Stephen Kyburg de Ropp, przed wojną dyrektor Targów Poznańskich. Z polskiego ramienia w 1939 roku nadzorował nasz pawilon w Nowym Jorku. Przed laty dyrektor biblioteki college’u Syracuse twierdziła, że do przejęcia tych obrazów i gobelinów upoważnił Roppa rząd emigracyjny, miał to być ekwiwalent honorarium, prawdopodobnie za ich przechowanie i konserwację. Dziś sytuacja się zmieniła i została rozstrzygnięta. Obrazy już niedługo powrócą do Polski. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego planuje umieszczenie dzieł w stałej ekspozycji Muzeum Historii Polski, które powstaje w Cytadeli Warszawskiej.


Przedstawienia Bractwa św. Łukasza i gobeliny Mieczysława Szymańskiego stanowią olbrzymi wkład w przedwojenne poszukiwania koncepcji sztuki narodowej. Teraz wracają do Polski.

Stanisław Seyfried

Komentarze
Ta witryna korzysta z plików cookie. W ustawieniach swojej przeglądarki internetowej możesz w każdym momencie wyłączyć ten mechanizm. W celu pozyskania dodatkowych informacji na ten temat zobacz informacje o cookies.
OK, zamykam